ตอกหมันเรือ ศิลปะภูมิปัญญาประมงพื้นบ้านหาดบางเทา
นำด้ายดิบมาฟั่นชุบน้ำมันยาง อุดแทรกเข้าไปตามร่องระหว่างไม้กระดานของเรือ ปัง-เปรี้ยง-ปร้าง ใช้สิ่วตอกสลักแทรกลงไปให้แน่น ป้องกันน้ำรั่วซึมเข้าไปในตัวเรือ
ช่วงสายๆ ของเช้าวันอาทิตย์ที่ 25 เมษายน พ.ศ. 64 สัปดาห์สุดท้ายของเดือน อากาศสดใส ท้องฟ้าสีครามไร้เมฆบดบัง ซึ่งโค้งลงมาเบื้องหน้าจนจรดเส้นขอบฟ้า แสงแดดส่องประกายสะท้อนแฉกริ้วของใบมะพร้าวที่แกว่งไหวกับสายลมอ่อนๆ ให้ความรู้สึกช่างแตกต่างจากช่วงเวลากลางคืนที่ผ่านมาอย่างสิ้นเชิง สายฝนที่ได้กระหน่ำตกตลอดทั้งคืน นำเอาความสดชื่นและความเขียวขจีให้แก่ต้นไม้และใบหญ้า กับเวลาที่กำลังใกล้เข้าสู่ช่วงฤดูฝนอย่างเป็นทางการของจังหวัดภูเก็ต ซึ่งเรียกว่า กำลังใกล้เข้าสู่ช่วง Low Season อย่างแท้จริง จากพฤษภาคมยาวไปถึงปลายๆ ตุลาคม โน่นเลย เป็นช่วงที่ลมมรสุมตะวันตกเฉียงใต้พัดปกคลุม กับมีร่องความกดอากาศต่ำพาดผ่านภาคใต้เป็นระยะๆ ทำให้ฝนตกชุกต่อเนื่อง และอาจยาวไปจนถึงเดือนพฤศจิกายน ซึ่งเป็นระยะแรกที่ลมมรสุมตะวันออกเฉียงเหนือพัดปกคลุมจังหวัดภูเก็ต ทำให้ยังคงมีฝนประปราย และถึงเดือนธันวาคมปริมาณฝนจึงจะเริ่มจะลดลง เริ่มเข้าสู่ช่วง High Season ฤดูการท่องเที่ยวของจังหวัดอีกครั้งหนึ่ง
ปีนี้ช่วงเดือนเมษายน ปฎิทินได้ตรงกลับช่วงเดือนรอมาฏอน ซึ่งชาวมุสลิมต้องถือศีลอดกันตลอดระยะเวลา 1 เดือนเต็ม เริ่มจากวันที่ 1 ของรอมาฎอนตรงกับวันที่ 13 เมษายน ตามการประกาศอย่างเป็นทางการของสำนักจุฬาราชมนตรี และจะไปสิ้นสุดการถือศีลอดราวๆ วันที่ 12-13 ของเดือนพฤษภาคม สำหรับชาวไทยทุกคน 13 เมษายน เป็นวันสงกรานต์หรือวันคล้ายปีใหม่ของไทย รัฐบาลได้ประกาศให้งดเล่นน้ำกรานต์อีกครั้งติดต่อกันเป็นปีที่ 2 แล้ว เนื่องจากการแพร่ระบาดของโรคไวรัสโคโรนา COVID-19 ซึ่งประเทศได้เข้าสู่ระลอกที่ 3 ของการแพร่ระบาดแล้ว เพื่อเป็นการป้องกันการแพร่ระบาดและส่งเสริมการใช้ชีวิตแบบ New Normal ที่ดีที่สุด ควรงดหรือจำกัดการเดินทางที่ไม่จำเป็นให้มากที่สุด หลีกเลี่ยงสถานที่ที่ผู้คนแออัด เว้นระยะห่างทางสังคม อยู่บ้านช่วยชาติ ช่วยสังคม ช่วยครอบครัว และเพื่อป้องกันตัวของเราเอง สำหรับผมยังอยู่ละแวกนี้แหละ กมลา-บางเทา ไม่ได้ไปไหนไกลเลย….และคงยัง Social Distancing อย่างนี้อีกสักพักใหญ่ๆ
ผมไปเหวน (ภาษาใต้หมายถึง การไปเที่ยว, เที่ยวเล่น) กับรถเวสป้าคู่ใจยังหาดบางเทาอีกครั้งหนึ่งที่ๆ มีเรื่องราว มีวิถีชีวิต และความประทับใจเสมอเมื่อได้แวะเวียนไป ได้ยิน ปัง-เปรี้ยง-ปร้าง อึกทึกมาแต่ไกล เหมือนเสียงตีเหล็กกระทบบนอะไรบางอย่าง กับภาพลางๆ มองเห็นชาวประมงอวุโสกลุ่มหนึ่งกำลังขะมักเขม้นทำงานกัน ในขณะที่เอามือปาดหน้าเช็ดเหงื่อที่ไหลริน พร้อมจับสิ่วอย่างมั่นคง อีกมือกำขวานแน่นถนัด ปัง-เปรี้ยง-ปร้าง ครั้งแล้วครั้งเล่าถูกตอกไปที่ตัวเรือหางยาว ราวกับกำลังทำลายอะไรบางอย่างให้สิ้นซาก
เสียงอีกทึกนี้เชื้อเชิญให้เกิดความสงสัย ผมเลยรุดเข้าไปสอบถามได้ว่า คือ “การตอกหมันเรือ” นั่นเอง กล่าวว่าเป็นภูมิปัญญาชาวบ้านในการซ่อมบำรุงรักษาเรืออย่างหนึ่ง
บังหมาน ช่างหมันเรืออวุโสแห่งบางเทา หันหน้ามาแล้วยิ้ม แหลงใต้แล้วอธิบายแบบพอสังเขปได้ว่า คือ การนำด้ายดิบมาฟั่นชุบน้ำมันยาง อุดแทรกเข้าไปตามร่องระหว่างไม้กระดานของเรือ แล้วเอาสิ่วตอกสลักให้หมันแทรกลงไปให้แน่น เพื่อป้องกันมิให้น้ำซึมผ่านรอยต่อระหว่างแผ่นไม้เปลือกเรือเข้าไปในเรือ รวมทั้งช่วยให้ไม้เปลือกเรือสามารถขยับตัว หรือขยายตัวได้โดยน้ำไม่รั่วซึมเข้าไปในตัวเรือ
ด้วยความทันสมัยของเทคโนโลยีในปัจจุบัน ทำให้ดูเหมือนว่าเทคนิคเหล่านีเป็นสิ่งที่ล้าสมัย แต่จากที่ได้ใช้เวลาสนทนากับช่างแล้ว ทำให้รู้ว่า เทคนิคการตอกหมันเรือนั้นถือว่าเป็นงานศิลปะอย่างหนึ่งที่สั่งสมองค์ความรู้มาจากรุ่นสู่รุ่น โดยเฉพาะอย่างยิ่งมีความผูกพันกับวิถีประมงพื้นบ้านอย่างมาก ปัจจุบันช่างตอกหมันเรือเป็นอาชีพที่หาได้ยาก เพราะเป็นงานฝีมือที่ต้องใช้ความละเอียด ต้องใช้ทักษะและความชำนาญเป็นพิเศษ เจ้าของเรือทำนัดช่างหมัน โดยการว่าจ้างงานจะประเมินตามสภาพของเรือและระยะเวลาในการทำการซ่อมแซม วัตถุดิบและอุปกรณ์ที่จำเป็นในการตอกหมันค่อนข้างไม่ซับซ้อน ซึ่งช่างหมันสามารถหาได้ในท้องถิ่น เช่น ป่าน ด้ายดิบ ชัน น้ำมันยาง สีเสน ปูนแดง กาวยาแนว ขวาน สิ่ว เป็นต้น
ขั้นตอนการตอกหมันโดยสังเขป
- นำเรือขึ้นคาน ล้างเรือเพื่อเอาตะไคร่ออก
- ขูดเพรียงที่เกาะใต้ท้องเรือออก
- ขัดสีเก่าที่ตัวเรือออก
- ช่างหมันงัดแนวเรือที่เสียหายออก แล้วตอกหมันใหม่อุดแทรกตามแนวให้แน่น
- ปาดปิดแนวหมันด้วยชัน คือน้ำมันยาง ผงชัน ปูนขาว ปูนแดง น้ำมันก๊าดและเสนผสมกันทับอีกที แล้ว รอให้แห้ง
- พร้อมสำหรับตกแต่งสีเรือต่อไป
ครั้นถึงฤดูมรสุม คลื่นลมในท้องทะเลแรง ชาวประมงไม่สามารถที่จะออกเรือหาปลาได้ จึงนิยมนำเรือขึ้นคานสำหรับการซ่อมบำรุงรักษา เช่น เข้าไม้ใหม่ซ่อมส่วนที่ผุพังไป ซ่อมแซมกงเรือ เสริมน๊อตและตะปู ตอกหมัน ลงชันอุดรอยรั่ว ตกแต่งสีเรือใหม่ให้สวยงาม เพื่อช่วยกันแดดกันฝน กันน้ำ กันตัวเพรียง รวมทั้งบำรุงและซ่อมแซมเครื่องยนต์และใบพัด เพื่อให้พร้อมใช้งานเมื่อฤดูมรสุมได้ผ่านพ้นไป
สำหรับวิถีการทำประมงพื้นบ้านนั้น เครื่องมือในการหาปลา คือส่วนหนึ่งของต้นทุนทางสังคม โดยเฉพาะอย่างยิ่งการดิ้นรนเพื่อที่จะได้เป็นเจ้าของเรือสักลำหนึ่ง ปฎิเสธไม่ได้ว่า เรือหางยาว หรือเรือหัวโทง ได้รับบทพระเอกที่มีความผูกพันต่อวิถีชีวิตของคนริมฝั่งทะเลอันดามันมากที่สุด ไม่ได้เป็นเพียงเครื่องมือทำมาหากิน ตกปลา วางอวน ดักลอบ กุ้ง ปู ปลา ทั้งยังใช้เป็นพาหนะในการเดินทางและการขนส่งสินค้า รวมทั้งเป็นเสมือนสัญลักษณ์แห่งการท่องเที่ยวทะเลไทยฝั่งอันดามัน ที่นำนักท่องเที่ยวจากทั่วทุกมุมโลกไปเยือนยังเกาะแก่งนานานับร้อยแห่ง เช่น เกาะสมุย เกาะพีพี เกาะหลีเป๊ะ เป็นต้น ด้วยลักษณะเด่นของหัวเรือที่เชิดขึ้นเวลาแล่นอยู่กลางทะเล พร้อมทะยานแหวกฝ่าวงคลื่นที่สัดสาดไปยังจุดหมายปลายทางต่างๆ อาจกล่าวได้ว่าเป็น “จิตวิญญาณแห่งท้องทะเลอันดามัน Soul of the Andaman Sea” อย่างแท้จริง ดังนั้นเรามักคุ้นเคยที่จะเห็นชาวประมงพื้นบ้านหมั่นดูเอาใจใส่ และทะนุบำรุงเรือของตนเองตามช่วงฤดูกาลที่เหมาะสม เพื่อให้พร้อมใช้งานอยู่เสมอ และเพื่อยืดอายุการใช้งานให้นานที่สุด กลายเป็นมรดกทอดของครอบครัวจากรุ่นสู่รุ่นต่อไป
กล่าวโดยสรุป การเดินทางหรือการท่องเที่ยวเสมือนการเปิดหน้าต่างสู่สิ่งแวดล้อมใหม่ๆ ที่มักให้ประสบการณ์ในการเรียนรู้ ได้เห็น ได้ค้นพบ ได้สัมผัสความสุขจากรอยยิ้มและมิตรภาพจากบุคคลที่เราไม่คุ้นเคย รวมทั้งได้สัมผัสกับวิถีชีวิตอันงดงามของคนในสังคม อย่างเช่น การตอกหมันเรือ แม้ว่าเป็นอาชีพที่ไม่เป็นที่รู้จักสำหรับคนรุ่นใหม่ในปัจจุบัน และอาจเป็นอาชีพที่จะค่อยๆ หายไปในอนาคต หากขาดคนสืบทอดและการเรียนรู้ เหนือสิ่งอื่นใด การตอกหมันเรือ เป็นทรัพย์สินทางปัญญาของชุมชนที่เป็นมรดกทางวัฒนธรรมอันทรงคุณค่า คู่ควรที่จะให้มีการจัดรวบรวมองค์ความรู้ต่างๆ ที่เกี่ยวข้อง และควรค่าแก่การอนุรักษ์เพื่อให้คนรุ่นหลังได้เรียนรู้ ได้ซึมซับกับภูมิปัญญาชาวบ้านที่เหล่านี้ สืบทอดอยู่คู่กับท้องถิ่นเราตลอดไป…
“ไม่ว่างานเล็ก งานน้อยก็ต้องทำ เพราะรับผิดชอบต้องทำให้เสร็จ”
– บังหมาน ช่างหมันเรือ บางเทา –
